اسید فسفریک چیست؟
اسید فسفریک اسیدی سه ظرفیتی است که در دمای محیط غیرفعال بوده و در مقایسه با اسیدهایی همچون اسید استیک، اسید بوریک، اسید اگزالیک اسیدی قویتر و از اسیدهای نیتریک، اسید سولفوریک و اسید هیدروکلریک ضعیف تر است.
اسید فسفریک در بین اسیدها بعد از اسید سولفوریک رتبه دوم تولید در سطح جهانی را به خود اختصاص داده است که با در نظر گرفتن این تولید بالا می توان گفت از پرمصرف ترین مواد شیمیایی در صنایع مختلف است. کاربردهای مختلفی را می توان برای این اسید درنظر گرفت که معمولا اسید فسفریک را در گروه مواد اولیه مورد نیاز برای تولید مواد دارویی، کودهای شیمیایی و سموم، پاک کننده های فرآورده های غذایی و مکمل غذای دام و طیور در نظر میگیرند.
همان طور که خواهیم گفت اسید فسفریک را به دو روش حرارتی و مرطوب می توان تولید نمود. در روش حرارتی با وجود اینکه خلوص فسفریک اسید حاصل بالا است ولی به دلیل گران بودن این فرآیند تنها برای مصرف در صنایع غذایی و دارویی و مواد پاک کننده که حساسیت بالایی دارند و کیفیت امری بسیار مهم است، استفاده می شود. درنتیجه طبق آمار می توان گفت حدود 60% اسید فسفریک مصرفی در صنعت به روش مرطوب تولید می شود.
اغلب اسید تولید شده به روش مرطوب را اسید فسفریک صنعتی نامیده و از آن در تولید کودهای شیمیایی و مکمل خوراک دام و طیور استفاده می شود. مسئله ای که در تولید اسید به روش مرطوب بسیار اهمیت دارد، غلظت ناخالصی ها در اسید تولید شده است، زیرا اگر غلظت ناخالصی ها بیشتر از حد استاندارد باشد در گیاهان و گوشت دام و طیور ذخیره شده و به هنگام مصرف وارد بدن انسان می شود.
به طور کلی فسفریک اسید دارای دو گرید صنعتی و خوراکی است که به صورت مخزنی و گالنی بسته بندی و نگهداری می شود
ویژگی های اسید فسفریک
فرمول مولکولی H3PO4 or H3O4P
جرم مولی 97.995 g/mol
شکل ظاهری مایعی غلیظ بدون رنگ و بو
حلالیت در آب 548g در 100 گرم آب در دمای 20 °C
چگالی 1.9 g/cm³
اسیدیته 1.5
دمای جوش 407 °C
دمای ذوب 42.4 °C
تاریخچه تولید اسید فسفریک
صنعت فسفات از اواسط قرن نوزدهم میلادی و با ساخت کودهای فسفاته مطرح شد. همان طور که میدانید فسفر از اجزاء اصلی تشکیل دهنده ساختار موجودات زنده به شمار میرود و از قدیم استفاده از استخوان و ماهی به عنوان کودهای طبیعی رایج بوده است. در قرن نوزدهم از طریق واکنش سولفوریک اسید با استخوان یا منابع معدنی فسفات تلاش شد غلظت بیشتری از فسفر در دسترس قرار بگیرد.
در اوایل قرن نوزدهم از استخوان حیوانات برای تولید کود فسفات استفاده میشد که افزایش تقاضا برای این کودها باعث شد از استخوان انسان ها نیز جهت تولید کودها استفاده شود. در این روش برای تولید کود پس از آسیاب کردن استخوان ها آن ها را با اسید سولفوریک، نمک پتاسیم و سولفات آلومینیوم مایع واکنش می دهند.
در سال 1840 از ترکیب سنگ فسفات با اسید سولفوریک برای اولین بار کود شیمیایی سوپرفسفات حاصل شد و تولید تجاری آن در سال 1842 در انگلیس آغاز شد. کود تریپل سوپرفسفات نیز مربوط به زمان تولید اسید فسفریک است که برای اولین بار در سال 1870 در آلمان تولید شد. بیشترین کاربرد این محصول به تصفیه شکر اختصاص یافت. درنهایت نیز اسید فسفریک در بیشتر کشورهای جهان به روش مرطوب و با درصد خلوص بالا تولید می شود. لازم به ذکر است که حدود 90% تولید فسفریک اسید برای ساخت کودهای شیمیایی مختلف استفاده می شود.
دسته بندی انواع اسید فسفریک
روش های مختلفی برای طبقه بندی انواع اسید فسفریک وجود دارد که در اینجا نمونه ای از این طبقه بندی را با هم مرور می نماییم. می توان براساس درصد خلوص، فسفریک اسید را به سه دسته تقسیم نمود و برای هر کدام کاربردهای خاص خود را تعریف نمود:
اسید فسفریک صنعتی
این نوع اسید در تولید شوینده ها، صنعت نساجی، تصفیه پساب و نیز تولید ظروف تفلون کاربرد دارد.
اسید فسفریک خوراکی
این نوع از اسید را می توان از اضافه کردن آب به P2O5 یا از سنگ حاوی فسفات در مجاورت اسید سولفوریک تولید نمود. از کاربردهای فسفریک اسید خوراکی می توان به مصرف آن در تولید روغن نباتی، نوشیدنی های گازدار، خوراک دام و مکمل غذای دام اشاره نمود.
اسید فسفریک خام
این اسید از واکنش شیمیایی بین اسید سولفوریک با خاک فسفات حاصل شده و در واحدهای تصفیه به نوع خوراکی و صنعتی تبدیل می شود. لازم به ذکر است بیشترین کاربرد اسید فسفریک خام در تولید کودهای شیمیایی است.
در تقسیم بندی دیگری می توان فسفریک اسید را به نوع آزمایشگاهی با درصد خلوص 55-88%، اسید فسفریک تجاری و اسید فسفریک تکنیکال که در صنایع مختلف به کار می رود و غلظتی در حدود 85% دارد، تقسیم نمود. گفتنی است تفاوت این دسته در ترکیبات اسید فسفریک و درصد خلوص آن است.
کاربردهای اسید فسفریک در صنایع
اسید فسفریک به عنوان دومین اسید پرمصرف در سطح جهانی به دلیل ویژگی هایی که برای آن تعریف شده است، دارای کاربردهای متعددی است. در ادامه به بیان مهم ترین کاربردهای اسید فسفریک خوراکی و اسید فسفریک صنعتی می پردازیم.
کاربرد اسید فسفریک خوراکی در صنایع غذایی و خوراک دام و طیور
یکی از کاربردهای مهم اسید فسفریک استفاده از آن در غذاهای خوراکی به منظور ایجاد طعم در غذا است. با در نظر گرفتن این امر که فسفریک اسید را می توان به صورت انبوه و قیمت بسیار مناسب به صورت صنعتی تولید نمود ؛ جایگزین کردن آن با چاشنی های طبیعی خوراکی مانند اسید سیتریک با قابلیت ایجاد طعم ترش و یا زنجبیل با ایجاد طعم تند در غذاها، منطقی خواهد بود. درنتیجه می توان گفت اسید فسفریک یکی از مواد اصلی موجود در انواع نوشابه های گازدار و غذاهای اسیدی است.
در محصولات لبنی از این اسید به منظور تنظیم PH محیط و کنترل میزان پروتئین استفاده می شود. همچنین افزودن فسفات های مشتق شده از اسید فسفریک خوراکی به محصولات لبنی محصولی با کیفیت بالاتر و ماندگاری بیشتر را تولید می نماید.
در فرایند تولید شکر از نیشکر، برای تصفیه شربت حاصل از نیشکر از فسفریک اسید استفاده می شود.
در مراحل تولید روغن های نباتی نیز اسید فسفریک را با هدف تمیز کردن کاتالیزورها و جدا کردن باقیمانده مواد حاصل از صمغ گیری با سود مایع به کار می برند.
می توان از ترکیب اسید فسفریک با جوش شیرین، بیکینگ پودر تولید نمود که ماده ای پرمصرف در شیرینی پزی و نانوایی است.
اغلب محصولات گوشتی را برای حفظ رطوبت و ایجاد طعم بهتر در آن ها در محلول های نمکی که حاوی فسفریک اسید یا نمک های فسفاته هستند، قرار میدهند. ازجمله این نمک های فسفاته، هگزامتا فسفات، سدیم فسفات، تی سدیم فسفات و دی کلسیم فسفات ها هستند.
علاوه براین، اسید فسفریک را می توان برای تامین فسفر، کلسیم و نیتروژن غیرپروتئینی مورد نیاز در خوراک دام و طیور استفاده نمود. به عبارت دیگر، از گرید خوراکی این اسید جهت تامین مواد مغذی خوراک دام و طیور و به صورت کلسیم فسفات ها و اسید فسفریک، فسفات سدیم و آمونیوم فسفات های جامد استفاده می شود.
کاربرد فسفریک اسید صنعتی در شوینده ها
همان طور که میدانید سختی آب یکی از معضلات شایع در زمینه منابع آبی است. آب سخت آبی است که مقدار مواد معدنی زیادی را در خود دارد و این مواد معدنی اغلب شامل یون های کلسیم، منیزیم، کاتیون های فلزی و دیگر ترکیبات می شود. از مشکلاتی که آب سخت می تواند به همراه داشته باشد، تشکیل رسوبات غیرقابل حل با صابون و مواد شوینده و ایجاد لک بر روی لباس ها است، یا حتی آب سخت مانع از کف کردن مواد شوینده می شود.
به منظور نرم کردن آب و بهبود در کارایی مواد شوینده، در شوینده ها از اسید فسفریک استفاده می شود. به عبارت دیگر، نمک های فسفات این اسید در مواد شوینده به عنوان بیلدر و با هدف نرم کردن آب مصرف می شود. ترکیبات فسفر موجود در شوینده ها با کاتیون های موجود در آب، کمپلکس تشکیل داده و از واکنش آن ها با صابون و ایجاد رسوبات مزاحم جلوگیری میکند.
کاربرد اسید فسفریک صنعتی در کشاورزی
با توجه به اینکه فسفر ازجمله عناصر ضروری در رشد گیاهان به شمار می رود، می توان گفت بخش قابل ملاحظه ای از اسید فسفریک تولید شده در تولید کودهای آمونیوم فسفات مصرف می شود. غنی کردن خاک ها با کودهای فسفاتی رشد گیاهان را افزایش میدهد و همچنین می توان گفت افزایش غلظت فسفات ها در سطح آب بر رشد گیاهان آبزی تاثیر مثبت دارد.
البته گفتنی است وجود کودهای فسفات در آب ها و رشد گیاهان آبزی به دلیل وجود آنها، گاهی مرگ گیاهان را به همراه دارد. گیاهان مرده نیز برای تجزیه شدن، اکسیژن موجود در آب را مصرف کرده و درنتیجه حیات موجودات آبزی به خطر می افتد. با توجه به موارد گفته شده استفاده بیش از حد از کودها برای گیاهان و حتی ریختن فاضلاب های حاوی فسفات ها می تواند برای محیط زیست مشکلاتی را ایجاد نماید و این امر نیاز به رعایت کردن اصول و استانداردهای تعریف شده دارد.
کاربرد اسید فسفریک صنعتی برای برداشتن زنگ آهن
برای برطرف کردن زنگ آهن ایجاد شده روی ابزارهای آهنی یا فولاد و تبدیل این آهن به فسفات های محلول می توان از اسید فسفریک استفاده کرد. این فسفات آهن به فسفات آهن سیاه شده تبدیل می شود و جالب است بدانید که این محصول به عنوان یک عامل ضدخوردگی شناخته شده است. با توجه به این خاصیت اغلب از آن درساخت انواع اسلحه استفاده می شود و می توان گفت علت رنگ سیاه اکثر اسلحه ها روکش فسفات آنها است.
علاوه بر اسلحه از محلول های فسفاته با هدف جلوگیری از خوردگی وسایلی همچون هواپیما، کشتی، ماشین آلات جنگی و دیگر وسایل نقلیه استفاده می شود.
کاربرد فسفریک اسید خوراکی در پزشکی
در ساخت آسپرین، اسید فسفریک به دلیل دارا بودن یون هیدروژن فراوان و آلایندگی کمتر نسبت به اسیدهای دیگر به عنوان کاتالیزگر مناسبی معرفی شده است. دیگر کاربرد این اسید در پزشکی به عنوان عامل تمیزکننده و زبر کننده سطح دندان به ویژه برای بخش هایی از دندان که وسایل دندانپزشکی در آن به کار رفته، است.
خمیردندان نیز ازجمله محصولات عرضه شده در زمینه سلامت دندان است که در تولید آن از دی کلسیم فسفات، سدیم فسفات، کلسیم پیرو فسفات و تری کلسیم فسفات به عنوان براق کننده دندان استفاده می شود. علاوه بر خمیر دندان، در ساخت دهان شویه ها از دی آمونیوم فسفات استفاده می شود.
اسید فسفریک در صنعت
در کنار تمام کاربردهای گفته شده می توان از این کاربرد نیز نام برد که اسید فسفریک با خلوص بالا به عنوان عامل ایجاد مدارهای الکترونیکی در طیف وسیعی از دستگاه های الکترونیکی مانند صفحه نمایش رایانه ها ، تلفن های هوشمند و تلویزیون های LCD استفاده می شود.
فرآیند تولید اسید فسفریک
اسید فسفریک را می توان به دو روش حرارتی و روش تر تولید نمود. روش حرارتی محصولی با درجه خلوص بالا تولید میکند و قیمت تمام شده آن نیز نسبت به روش تر بالاتر است. فسفریک اسید تولید شده به روش تر را بیشتر برای تولید کودهای شیمیایی و خوراک دام و طیور به کار می برند و البته از طریق تصفیه این اسید می توان آن را برای گرید خوراکی مناسب نمود.
روش حرارتی یا خشک در تولید اسید فسفریک
در روش حرارتی یا خشک، فسفر عنصری در مجاورت هوای اضافی به اکسید فسفر تبدیل می شود. این اکسید با جذب گرمای نهان سوخت و هیدراته شدن، اسید فسفریک را تولید می نماید. نکته قابل توجه این است که غلظت اسید حاصل به میزان آب مصرف شده و میزان قدرت خنک کنندگی سیستم وابسته است.
روش های مختلفی برای خنک کردن محفظه احتراق مانند دیواره خیس، دیواره خنک شونده با آب و دیواره خنک شونده با هوا وجود دارد. در روش دیواره خیس، جریانی از اسید سرد شده از بالای محفظه احتراق به سمت پایین وجود دارد که باعث محافظت دیواره محفظه می شود. در روش خنک شونده توسط هوا، محفظه احتراق از جنس های نسوز مانند گرافیت یا آلومینا است و حرارت از طریق تشعشع و جابجایی محفظه ها خارج می شود.
روش تر یا مرطوب در تولید اسید فسفریک
می توان گفت روش متداول تولید اسید فسفریک در جهان روش تر است که در آن ماده اولیه سنگ معدن بوده و تولید در حجم بالا و درجه خلوص پایین انجام می شود. در روش تر از واکنش اسید سولفوریک با سنگ فسفات استخراج شده از معدن و خرد کردن آن (این سنگ به شکل فلوئور و آپاتیت است) ، فسفریک اسید و گچ حاصل می شود.
در روش مرطوب ابتدا در اثر واکنش فسفریک اسید با سنگ های خرد شده فسفات، مونو کلسیم فسفات حاصل می شود. مونو کلسیم فسفات با سولفوریک اسید ترکیب و اسید فسفریک و گچ را تولید میکند. با توجه به اینکه سنگ فسفات ناخالصی های گوناگونی دارد، در این فرایند واکنش های جانبی متفاوتی نیز شکل می گیرد که باعث مصرف بیشتر سولفوریک اسید می شود.
اسید فسفریک تولید شده به روش تر به دلیل وجود ناخالصی های حاصل از سنگ معدن، رنگی سیاه داشته و مناسب برای مصارفی است که درصد خلوص اسید اهمیتی ندارد.
روش تر را می توان با فرایندهای مختلفی مانند دی هیدرات، همی هیدرات و انیدرید انجام داد و طبیعی است هر یک مزایا و معایب خاص خود را دارد.
خالص سازی اسید فسفریک تولید شده در روش مرطوب
همان طور که گفتیم اسید حاصل از روش تر درصد خلوص پایینی دارد و به همین دلیل برای استفاده در صنایع غذایی مناسب نیست. برای اینکه بتوان از فسفریک اسید تولید شده به روش مرطوب در گرید خوراکی نیز استفاده نمود می بایست فرایند خالص سازی را برای آن درنظر گرفت. روش های مختلفی بدین منظور وجود دارد که در زیر به برخی از آنها اشاره می نماییم.
- شفاف سازی : اسید فسفریک ناخالص به دلیل وجود مواد جامد، کلوئیدی و نامحلول به رنگ سبز بوده و ظاهری به شکل لجن دارد. برای شفاف سازی اسید می توان آن را تا دمای معینی گرم کرده و بعد با خنک کردن و انجام سانتریفیوژ اسید شفافی حاصل می شود. در روش دیگر به نام برینش از مواد شفاف کننده استفاده می شود. در یک روش جدیدتر نیز با اضافه کردن آهک به اسید مصرفی در فرایند مرطوب و رسوب دادن یون ها می توان اسیدی شفاف تولید نمود.
- استخراج حلال-حلال : در این روش از حلال های آلی نامحلول در آب استفاده می شود که باید قابلیت ایجاد دو فاز غیر قابل امتزاج (فاز اسیدی و فاز ناخالصی ها) را داشته باشد.
- روش های فیزیکو-شیمیایی : این روش برای تولید اسید فسفریک با گرید خوراکی مناسب است. در این روش با ایجاد شرایط فیزیکی ویژه مانند کنترل دما یا فشار و یا از طریق افزودن مواد شیمیایی خاص ناخالصی ها را حذف می کنند.
- استفاده از فیلترهای غشایی : با استفاده از فیلترهای غشایی می توان ناخالصی های فلزی را از اسید جدا نمود که با توجه به سایز منافذ و ترکیب شیمیایی غشا نمونه مناسب را انتخاب می کنند.
- حذف فلزات سنگین : برای بسیاری از کاربردهای اسید فسفریک می بایست فلزات سنگین موجود همچون قلع، جیوه و مس را از اسید حذف نمود که برای این امر روش های متفاوتی وجود دارد و با توجه به شرایط می توان روش مناسب را انتخاب نمود.
روش های دیگری نیز برای خالص سازی اسید فسفریک حاصل از روش تر وجود دارد مانند : پیرولیز ، حذف آرسنیک، حذف لوئور، رنگ بری و غیره که در صورت تمایل می توانید جهت آشنایی با آن ها منابع دیگری را بررسی نمایید.
هشدارهای حفاظتی به هنگام استفاده از اسید فسفریک صنعتی و اسید فسفریک خوراکی
فسفریک اسید با پوست با توجه به اینکه اسید فسفریک، اسیدی خورنده است؛ درصورت تماس با پوست باعث سوزش و قرمز شدن پوست می شود و حتی در برخی موارد باعث سوختن پوست نیز شده است.
تماس فسفریک اسید با چشم باعث سوختگی، درد و قرمز شدن چشم می شود. علاوه براین، احتمال تیره شدن دید چشم و ایجاد آسیب های ماندگار بر چشم نیز وجود دارد.
تنفس اسید فسفریک : اغلب امکان تنفس اسید فسفریک در شرایط خاصی همچون گرم شدن و تبخیر آن وجود دارد. بنابراین تنفس بخار اسید فسفریک باعث تحریک بینی، گلو و قسمت بالای مجاری تنفسی می شود. احساس سوزش و تنگی نفس و حتی بیهوشی از علایم تنفس بخار اسید فسفریک و لازم به ذکر است که تنفس مقدار زیادی از این اسید می تواند به ریه آسیب جدی وارد کند.
بلعیدن فسفریک اسید در صورت خوردن اتفاقی این اسید منجر به درد شکم، سوزش گلو و حالت تهوع در فرد می شود. اگر مقدار اسیدی که توسط فرد بلعیده شده است، زیاد باشد احتمال شوک ، از کار افتادن گردش جریان خون و حتی مرگ بسیار زیاد است.