این ترکیب که با نام وایتکس نیزشناخته می شود همان هیپوکلریت سدیم است که برای پاک کردن رنگ یا لکه از منسوجات به کار برده میشود. این ماده دارای خاصیت ضدعفونی کنندگی بوده که توانایی کنترل رشد باکتری ها و دیگر عوامل آلوده کننده را دارد. فرمول شیمیایی آن NaClO بوده و در حالت خالص به صورت جامد است اما در حالت محلول به صورت محلول 3-6% و محلول غلیظ ۵۰٪ وجود دارد. به رنگ زرد مایل به سبز بوده و در مصارف خانگی برای سفید کردن البسه و ضدعفونی سطوح و در صنایع برای تصفیه آب آشامیدنی و استخر کاربرد دارد.

تاریخچه استفاده از آب ژاول

این ترکیب اولین بار در پاریس توسط شخصی به نام برتولت ابداع شده و با نام آب ژاول معروف شد. برتولت این محلول را در ابتدا با عبور گاز کلر از محلول پتاسیم هیدروکسید تولید کرد. بعدها شخصی به نام لابراک، بجای پتاس از سدیم هیدروکسید که ارزان تر و به صرفه تر بود استفاده کرد و محلول هیپوکلریت سدیم را تهیه کرد. ابتدا از این محلول فقط به عنوان سفید کننده برای سفید و تمیز کردن پنبه استفاده می شد اما با گذشت زمان کاربردهای آن بیشتر شد. مهم ترین ویژگی های این ماده که موجب شهرت آن شد شامل ارزان، اثر بخشی زیاد و ایمنی مناسب آن بود.

خواص و ویژگی های آب ژاول

این ماده دارای خواص ضد باکتری و قارچ کش در برابر میکروارگانیسم ها می باشد. به عنوان مثال 20 میلی لیتر محلول با غلظت 1.3 درصد از این ترکیب موجب غیر فعال شدن 20 میکروگرم آفلاتوکسین خالص می شود. با این حال بعد از فرایند غیر فعال سازی حتما از استون استفاده می شود زیرا ، یک محصول جانبی سرطان زا ، 2،3-دی کلرول آفلاتوکسین B1 ، از فرآیند غیر فعال سازی آفلاتوکسین توسط این ماده تشکیل می شود.

ترکیب فوق با غلظت 3 الی 5 درصد می تواند سبب غیر فعال سازی مایکوتوکسینهای تریکوتسن شود.

فرمول شیمیایی وایتکس : وایتکس یا همان سفید کننده حاوی 5 درصد هیپوکلریت سدیم (با فرمول شیمیایی NaClO) می باشد. زیرا غلظت های بالا تر از این ترکیب می تواند بخارات سمی فراوانی تولید نماید.

به طور کلی مواد شیمیایی حاوی کلر خاصیت ضد عفونی کنندگی دارند و می توانند عملکرد موثری در برابر باکتری ها ، ویروس ها و… داشته باشند.

محلول این ترکیب زرد کم رنگ می باشد و بویی مشخص دارد.

آب ژاول مورد استفاده در شوینده های خانگی معمولا حاوی محلول 5 درصد هیپوکلریت سدیم  ( با pH 11) می باشد. غلظت های مختلفی از این ترکیب وجود دارد که هر کدام می تواند اثر بخشی زیادی را از خود نشان دهد. این ماده اگر غلیظ تر باشد ، حاوی غلظت 10-15٪ هیپوکلریت سدیم (با pH حدود 13 است ). لازم به ذکر است که غلظت های بالا تر از 5 به دلیل خورنده و سوزاننده تر بودن نیاز به رعایت نکات ایمنی بیشتری دارند.

این ماده ناپایدار است و با سرعت 0.75 گرم در هر روز سبب تبخیر کلر موجود می گردد. این اتفاق زمانی رخ می دهد که هیپوکلریت سدیم در معرض اسید ها (مانند اسید فسفریک) ، نور خورشید ، برخی فلزات و گازهای سمی و خورنده از جمله گاز کلر قرار بگیرد.

 

فرمول شیمیایی وایتکس در واقع محلول ۵٪ هیپوکلریت سدیم است و دارای رنگ شیری مایل به زرد کم رنگ و بوی کلر مانند است. این ماده به دلیل داشتن کلر در ساختار خود دارای خاصیت ضدعفونی کنندگی است و می تواند باکتری ها و قارچ ها را غیر فعال کرده و از بین ببرد. به عنوان مثال مقدار ۲۰ میلی لیتر از محلول ۱.۳٪ آب ژاول، می تواند حدود ۲۰ گرم آفلاتوکسین را غیر فعال کند. همچنین غلظت های ۳ تا ۵٪ این ماده می تواند موجب غیر فعال سازی مایکوتوکسین تریکوتسن شود. این ترکیب در حضور انواع اسیدها مانند اسید فسفریک، اسید سولفوریک و…، نور خورشید، فلزات و… تجزیه شده و تجزیه می شود. بنابراین باید دور از حرارت، نور مستقیم خورشید و… قرار بگیرد.

روش تولید آب ژاول

تولید این ماده به سه طریق امکان پذیر است:

1.در دمایی حدود 20-42 درجه سانتی گراد در اثر دمش گاز کلر در محلول سدیم هیدروکسید یا سود سوز آور می توان وایتکس تهیه کرد که رسیدن به پی اچ (pH) 12-12.2 نشان دهنده ی اتمام واکنش است.در این فرایند همه ی تجهیزات باید از جنس PVC  باشند در غیر این صورت کلر باعث خوردگی آنها خواهد شد.

Cl₂ + NaOH —-> NaClO + NaCl + H₂O

2. در اثر الکترولیز محلول اشباع NaCl در دمای پایین به طوری که با تماس NaOH کاتد و Cl- آزاد شده در آند NaClO شکل میگیرد.
3. در اثر واکنش کلسیم هیپوکلریت با سدیم بی کربنات هم میتوان این ماده را تولید کرد

عملکرد آب ژاول

سفیدکننده ها معمولا دارای عوامل اکسید کننده هستند که در اثر واکنش با رنگ های آلی آنها را به ترکیبات بی رنگ تبدیل می کنند.

کلر یک اکسید کننده ی قوی است که به دلیل خورندگی بالا به تنهایی و به صورت خالص قابل استفاده نیست، بنابراین به صورت هیپوکلریت در مواد سفید کننده به کار می رود تا در مواقع لزوم کلر آزاد کند.  این سفید کننده ها با شکستن پیوند های شیمیایی کروموفور و تبدیل آن به یک ماده ی فاقد کروموفور و یا دارای کروموفوری که جاذب نور مرئی نیست عمل می کند.

البته آب ژاول علاوه بر واکنش با رنگدانه ها، با دیگر مواد طبیعی همچون الیاف و چرم واکنش داده و باعث تضعیف آنها خواهند شد. همچنین مصرف این ماده آسیب شدیدی به دستگاه تنفسی وارد میکند.

کاربردهای آب ژاول چیست؟

محلول سفید کننده با توجه به غلظت ClO- موجود در آن کاربرد های متفاوتی دارد.

از محلول 3-8% برای مصارف خانگی استفاده میشود که حاوی مقدار کمی سدیم هیدروکسید جهت کاهش تجزیه ی NaClO  می باشد.

محلول 12% برای کلر زنی آب و 15% بعنوان ضدعفونی کننده فاضلاب کاربرد دارند که قادرند آب را تا حد زیادی ضدعفونی هم کنند.

محلول های بسیار رقیق(1.5%) نیز در اسپری های ضدعفونی کننده کاربرد دارند.

از خاصیت پاک کنندگی سفیدکننده ها برای از بین بردن لکه های لباس، ظروف، سطح و حتی لکه های روی دندان استفاده میشود. که در بسیاری از موارد خاصیت تمیزکنندگی آن با خوشبو کنندگی همراه است.

این ماده به عنوان یک ضد میکروب در خانه، مراکز بهداشت و درمان و… پس از رقیق سازی مورد استفاده قرار میگیرد.

در تصفیه فاضلاب از این ماده در اکسیداسیون سیانید سمی ایجاد شده از آبکاری فلزات، به سیانات که بی ضرر است استفاده میشود.

برای درمان اگزما هم از حمام هیپوکلریت سدیم رقیق استفاده میشود.

به منظور خنثی سازی گاز هیدروژن و آمونیاک استفاده می شود.

جهت جلوگیری از رشد قارچ و جلبک در برج های خنک کننده کاربرد دارد.

در دندانپزشکی به منظور شستشوی کانال ریشه دندان از آن استفاده می شود.

به منظور کاهش بوی فاضلاب ها این ماده به آب فاضلاب اضافه می شود.

خطرات آب ژاول چیست؟

طبق تحقیقات صورت گرفته مصرف این ماده در مقادیر معمولی برای محیط زیست خطری ایجاد نمی کند، زیرا ناپایدار بوده و بخش عمده ی آن تجزیه می شود و درصد باقیمانده به قدری ناچیز است که قابل چشم پوشیست ولی عمده نگرانی در رابطه با استفاده از این ماده، ایجاد ترکیبات آلی کلردار و پایداریست که سرطانزا هستند. به علاوه در هنگام استفاده از این ماده ترکیبات فرار کلردار که سمی و سرطانزا هستند نیز ساطع میشوند.

با  توجه به اکسید کنندگی قوی و خورندگی این ماده، در اثر تماس با پوست و چشم التهاب و آسیب جدی در فرد ایجاد میشود. در هیپوکلریت های موجود در استخر کمی NaOH جهت ثبات میریزند که این ماده باعث چربی زدایی و آسیب به پوست حتی سوختگی در مقادیر بالا خواهد شد.

آیا آب اکسیژنه همان وایتکس است؟

آب اکسیژنه و وایتکس دو محلول کاملا متفاوت هستند که در بسیاری از مواقع به اشتباه یکسان در نظر گرفته میشوند. آب اکسیژنه یا هیدروژن پراکسید مایعی بی رنگ و تلخ می باشد که قدرت اکسید کننده قوی دارد. این ماده غیر قابل اشتعال بوده و به دلیل قدرت اکسید کنندگی بالا در صنایع مختلف از قبیل نساجی و کاغذ سازی مورد استفاده قرار میگیرد. این در حالیست که وایتکس یا آب ژاول مایعی زرد رنگ با بوی و مزه تند بوده و بیشتر به عنوان گند زدا مورد استفاده قرار میگیرد. علاوه براین، این ماده شیمیایی به عنوان سفید کننده نیز کاربرد دارد.

وایتکس (آب ژاول) اسید است یا باز؟

یکی از سوالات بسیار مهمی که برای اغلب افراد وجود دارد این است  که آیا وایتکس اسید است یا باز؟ با توجه به بوی زننده و قدرت خورندگی که در هیپوکلریت سدیم به چشم میخورد، این تصور بوجود می آید که وایتکس اسید است! اما واقعیت این است که وایتکس باز و قلیایی بوده و در دمای بیش از 20 درجه سانتی گراد، ph آن بیشتر از 7 خواهد بود. مساله بسیار مهم اینکه، وایتکس اسید نیست، اما بسیار خورنده بوده و در تماس با پوست دست به مدت طولانی آسیب های جدی وارد می کند.